Nowa ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego to krok w dobrym kierunku, to przeważające opinie uczestników  II Samorządowego Okrągłego Stołu, który tym razem dotyczył tematyki finansów lokalnych. Nowa ustawa stabilizuje system dochodów, opierając je przede wszystkim na dochodach własnych. Planowana jeszcze w 2024 r. rządowa „kroplówka” w wysokości  ok. 10 mld. zł ma być ostatnią tego typu, wspomagając znajdujące się w trudnej sytuacji budżety samorządów w 2024 r.  Jerzy Stępień, przewodniczący Rady Fundatorów FRDL, zwrócił uwagę, że trzeba przywrócić do przepisów generalną zasadę, że wszelkie dotacje powinny być przyznawane w oparciu o zobiektywizowane kryteria. Jak dodał – klientelizm zabija samorząd.

Planowany system dochodów z pewną obawą przyjmowany jest przez część samorządów, zwłaszcza mniejsze gminy, dotychczasowych beneficjentów rządowych programów inwestycyjnych oraz nieduże, wyludniające się miasta. Obawy wyrażały też gminy posiadające dużą powierzchnię a małą liczbę mieszkańców ze względu na duże wydatki infrastrukturalne przy niskiej liczbie przeliczeniowej mieszkańców, jak np. Gmina Sękowa, reprezentowana przy Okrągłym Stole przez Panią Wójt Małgorzatę Małuch, Prezes Forum Wójtów i Burmistrzów Małopolski.  Samorządy te mają wątpliwości czy mechanizmy wyrównawcze będą wystarczające, a polityka rozwojowa (inwestycje) w tych jednostkach przełożą się na realne zwiększenie dochodów ze względu na sposoby subwencjonowania zapisane w ustawie. Duże wątpliwości budził też przyjęty w projekcie ustawy kształt tzw. determinant, z uwzględnieniem których ustalane będą potrzeby wydatkowe. Ustawa, w zgodnej opinii MF i samorządów wymaga szczegółowo przeglądu po pierwszym roku funkcjonowania, czyli w 2026 r., ale nad systemem determinant, które w przyszłości zostaną zmodyfikowane w drodze rozporządzenia, prace mają być prowadzone jeszcze jesienią tego roku.

Inną sprawą jest to, że sama ustawa, choć będąca oczekiwanym krokiem w porządkowaniu lokalnych finansów, nie może być traktowana jako panaceum na wszystkie problemy. Konieczne jest dążenie do większej dywersyfikacji dochodów gmin, powiatów i województw. Oparcie dochodów samorządów prawie w całości o udział w PIT i CIT to w gruncie rzeczy subwencjonowanie zależne od koniunktury. Dlatego ważne jest szersze myślenie o dochodach samorządów. Uczestnicy konferencji dostrzegali taką szansę głównie w podatku od nieruchomości. „Nie jesteśmy w stanie przekroczyć pewnych barier, jedną z nich jest lęk przed podatkiem od wartości”- mówił Jerzy Stępień. Co prawda zaniedbania związane z planowaniem przestrzennym z początku lat dziewięćdziesiątych nie pozwalają korzystać z największej wartości jaką posiadają gminy, ale w sprawie gruntów i budynków istnieją wciąż duże rezerwy, nad którymi należałoby się poważnie zastanowić. Takie rezerwy tkwią jeszcze, w opinii ekspertów i samorządowców, w uwolnieniu, zwłaszcza gmin,  z wielu biurokratycznych procedur i ograniczających ich swobodę działania (np. w obszarze oświaty), ale w jeszcze większym stopniu we współpracy jednostek w realizacji zadań. Ta współpraca powinna być dla wielu jednostek właściwą odpowiedzią na wyzwanie zwiększonej konkurencji o mieszkańca, co stanie się jedną z konsekwencji nowego systemu dochodów j.s.t.. 

Dyskusja o finansach lokalnych to w gruncie rzeczy dyskusja o tym czym ma być samorząd terytorialny w Polsce, w jaki sposób chcemy rozwijać zdecentralizowane Państwo w oparciu o zasadę pomocniczości. Aby było to możliwe, w opinii części uczestników konferencji, kluczowe jest budowanie kapitału obywatelskiego, świadomości wśród mieszkańców z czego składają się lokalne budżety i przekonania, że gromadzone i wydawane środki realizowane są przez samorządy zgodnie z ich wolą, w sposób transparentny, bez angażowania się władz lokalnych w politykę partyjną na szczeblu ogólnopolskim.

Organizatorem II Samorządowego Okrągłego Stołu były: Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej, Urząd Gminy Dobra, Open Eyes Economy Summit. Konferencja odbyła się 9 września 2024 r. w siedzibie Gminy Dobra w województwie małopolskim.